Szlak Kultury Wołoskiej. Zarys dotychczasowych działań.

Koncepcja Szlaku Kultury Wołoskiej zrodziła się w początku obecnego stulecia w Wiejskim Ośrodku Kultury w Ochotnicy Górnej, przy wsparciu miejscowego Oddziału Związku Podhalan oraz środowisk akademickich krakowskich uczelni – w szczególności Instytutu Architektury Krajobrazu na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej.

Po raz pierwszy zmaterializowała się w postaci opisu, map, plansz terenowych
a następnie publikacji naukowych i popularyzatorskich w latach 2007-2008, w oparciu
o działalność Lokalnej Grupy Działania „Gorce-Pieniny” w ramach Projektu Leader+. Rozwija się dzięki potężnemu impulsowi praktycznego działania górali Beskidu Śląskiego, dzięki którym odradza się pasterstwo beskidzkie, rozwijane w oparciu o Program „Owca Plus” dla Województwa Śląskiego.

Celem koncepcji jest wytyczenie szlaku turystyki kulturowej, prezentującego
w równowadze z wartościami naturalnymi - dziedzictwo kulturowe osadników wołoskich, jednych z „Ojców Europy”, depozytariuszy i emisariuszy kultury gór, która umożliwiła zagospodarowanie Karpat od czasów Średniowiecza.

Pojęcie wołoskości odwołuje się do dorobku, tożsamości i kultury środkowo- i wschodnio- europejskich ludów pasterskich, które, migrując, stawały się nośnikiem wartości. Współcześnie znajduje swe odzwierciedlenie we wspólnych cechach górali łuku Karpat, w  nazewnictwa, architekturze, muzyce; w krajobrazie – w systemie osiedleńczym wsi, rozłogach pól, polanach wraz z szałasami, a także w realizowaniu współcześnie działalności spółdzielczej, wspólnotowej, nawiązującej do organizacji wołoskiego sałasza – wspólnego gospodarowania.

„Szlak Kultury Wołoskiej” jest więc metodą budowania poczucia wartości własnego dziedzictwa w szerszym kontekście kulturowym. Pozwala znaleźć odwołanie lokalnych, nawet skromnych działań do skali europejskiej. Podobnie jak przynależność niewielkiego kościoła parafialnego  do   szlaku architektury gotyckiej  podnosi w oczach społeczności jego rangę i wzbudza poczucie przynależności do wielkiej kultury i dziedzictwa Europy, tak przynależność do „Szlaku Kultury Wołoskiej” buduje dumę z „małej Ojczyzny”, uczy szacunku dla pracy i dokonań poprzednich pokoleń. Szlak ma dać wspólny mianownik różnorodności i bogactwa kultur, jaki tworzą współcześni górale karpaccy

Misją koncepcji jest sublimacja turystyki karpackiej, budowanie i promowanie zrównoważonej turystyki, opartej na humanitarnych i ekologicznych wzorcach, będącej narzędziem aktywnej ochrony naturalnych i kulturowych zasobów Karpat, nie zaś ich bezwzględnej eksploatacji. Równocześnie jest to droga do wzbogacenia i urozmaicenia oferty usług turystycznych w gminach karpackich, w oparciu o ich własny, często mało wykorzystany kapitał ludzki i krajobrazowy.

Metodą realizacji koncepcji jest indukcja – oddolna budowa dobrych praktyk, realizacja rzeczywistych, uwieńczonych sukcesem, niewielkich, lecz licznych zamierzeń,  zachęcających do naśladownictwa. Oznacza to tworzenie szlaku od niewielkich odcinków; spajanie ich w większe fragmenty i zespoły. Uzasadnia tworzenie odcinków pilotażowych szlaku w obrębie najpierw jednego sołectwa, następnie gminy, związku gmin, powiatu itp. Realizowany jest obecnie na terenie gmin Ochotnica Dolna i Krościenko nad Dunajcem.    

Docelowym zakresem terytorialnym działań są całe Karpaty, gdyż zamierzoną postacią docelową jest tzw. „Wielki Szlak Kulturowy” pod auspicjami Rady Europy. Transgraniczny szlak powinien objąć swoim zasięgiem cały szlak wędrówek Wołochów wzdłuż łuku Karpat.

Spodziewanymi efektami realizacji są:

- stworzenie środkowoeuropejskiej drogi aktywnego i przyjaznego wędrowania, osnutego na historycznym i współczesnym fenomenie gór; wymiany myśli, poczucia wspólnej dumy i odpowiedzialności narodów karpackich za dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe;

- stworzenie warunków, sprzyjających zrównoważonej gospodarce na terenach górskich;

- rozwiniecie atrakcyjności turystycznej, poprzez podniesienie poziomu (sublimacji) oferty turystycznej gmin karpackich;

- rozproszenie i zwiększenie równomierności nasycenia ruchem turystycznym poprzez równomierne pokrycie atrakcjami turystycznymi terenów górskich;

- promocja gmin i wsi górskich, rozwój usług, lecz i budowa środowiska ich odbiorców; wzrost i utrwalenie źródeł dochodu mieszkańców, zaangażowanych w obsługę turystyki;

- podtrzymanie, a w niezbędnych przypadkach odbudowa tradycji, zwyczajów, rękodzieła;

- aktywizacja młodzieży, zaangażowanie i troska młodego pokolenia o miejsce urodzenia i zamieszkania;

-  przywrócenie w wybranych miejscach tradycyjnej gospodarki – wypasu owiec i bydła, odbudowa szałasów, odzyskiwanie zarastających polan – z korzyścią dla ekosystemów i bioróżnorodności, oferty produktów lokalnych i atrakcyjności poznawczej;

- wyposażenie szlaków turystycznych w prawidłowe formalnie i funkcjonalnie, uzasadnione zastanymi formami krajobrazu elementy: małą architekturę, punkty, tarasy i wieże widokowe, punkty informacyjne, tablice i pulpity edukacyjne itp., jako uatrakcyjnienie przekazu informacji turystom.

Koncepcja „Szlaku Kultury Wołoskiej” został wyróżniony główną nagrodą dla Gminy Ochotnica Dolna za opracowanie koncepcji „Zrównoważonego Rozwoju Turystyki Przyjaznej Środowisku w Rozwoju Karpat” wręczenie nagrody odbyło się w czasie obrad Konwencji Karpackiej - 9-10 września 2010 roku, które stanowiły uroczyste podsumowanie projektu „Wsparcie zrównoważonego rozwoju Karpat poprzez turystykę przyjazną środowisku”, realizowanego przez Centrum UNEP/GRID-Warszawa, Stowarzyszenie Ekopsychologia i ANPED-Northern Alliance for Sustainability, przy wsparciu przez Islandię,Liechtenstein i Norwegię i poprzez dofinansowanie ze środków MFEOG i Norweskiego Mechanizmu Finansowego.

Koncepcja szlaku zakwalifikowana została jako jedna z dwudziestu dobrych praktyk dla Karpat zebranych w poradniku „Turystyka przyjazna środowisku a zrównoważony rozwój Karpat"- efekt prac Porozumienia Karpackiego „Karpaty Naszym Domem" podpisanego 23 kwietnia 2010 roku. Sygnatariuszami Porozumienia było sześć organizacji, które utworzyły Radę koordynującą, organizującą i określającą zakres merytoryczny działalności Porozumienia: Stowarzyszenie Gorce – Pieniny, Gorczański Odział Związku Podhalan w Ochotnicy Górnej, Związek Podhalan - Odział Górali Śląskich, Stowarzyszenie Jedność Beskidzka, Cieszyńskie Stowarzyszenie Agroturystyczne Natura, Stowarzyszenie Ekopsychologia.

Realizacja odcinka pilotażowego na terenie Gminy Ochotnica Dolna, sołectwo Ochotnica Górna.

Początki  realizacji Szlaku Kultury Wołoskiej, jako organicznego działania, przygotowującego pole i dobre praktyki dla tworzenia struktury wielkoskalowej podjęto przed ok. 20 laty. 

Nastąpiła koniunkcja działań społecznych – wynikających z:

- dobrej kontynuacji własnej tradycji (patriotycznej, rodowej, pasterskiej, spółdzielczej),

- impulsów moralnych (nauczania Błogosławionego Jana Pawła II, ks. prof. Józefa Tischnera, ks. Franciszka Blachnickiego;  autorytetu Związku Podhalan, przesłania  śp. Teofila Wałacha, Jana Fudali ),

-  prac naukowych  (w zakresie szaty roślinnej i roślinności kserotermicznej prof. Anny Medweckiej-Kornaś, prof. Stefana Michalika, w zakresie etnografii i budownictwa regionalnego: Wojciecha Śliwińskiego, Jana Władysława Rączki, Piotra Patoczki, Marka Kurzeji, Jadwigi i Krzysztofa Wielgusów),  

- wykorzystania szans także ekonomicznych, jakie dało niepodległe Państwo oraz współpraca w ramach Zjednoczonej Europy,

- wykorzystania doświadczeń organizacyjnych i ekonomicznych wzorowo przeprowadzonej akcji przywrócenia pasterstwa w Beskidzie Śląskim (działalność Piotra Kohuta i Józefa Michałka, w ramach programu „OWCA PLUS dla Województwa Śląskiego),

Na stokach góry Magurki-Borsuczyny rozpoczęto gospodarowanie, będące w istocie najpełniejszą realizacją założeń parku kulturowego – jest to wynik wieloletniej dbałości, ekologicznego wykaszania a ostatnio wypasu, realizowane przez gazdę ochotnickiego - Józefa Królczyka i jego rodzinę. Efekt krajobrazowy jest wzorowym przykładem nowoczesnego, proekologicznego i prokulturowego podejścia do przyrodniczego i rolniczego dziedzictwa Gorców. Masyw Magurek, włączony jest w pierwszą w Polsce, przyrodniczo-historyczną ścieżkę edukacyjną – im. por. pilota lotnictwa USAAF Williama J. Beimbrinka;  ścieżka prowadzi bowiem do miejsca katastrofy jego bombowca, zniszczonego podczas misji przeciwko niemieckim zakładom chemicznym w grudniu 1944 r. Ścieżka wyznakowana jest na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego (wzorowo urządzona i opisana) oraz na terenach gminnych i prywatnych. W gospodarstwie Ireny i Józefa Królczyków oraz w odrestaurowanych przez nich szałasach odbywają się warsztaty, w których biorą udział m.in. obywatele Holandii i Niemiec.

W lipcu 2010 roku na koszone w tradycyjny sposób polany wprowadzony został pierwszy po 60 latach kierdel owiec na hale Magurek-Borsuczyn. Ten redyk, związany z posiadem  na Magurkach zainicjował realizację idei Szlaku Kultury Wołoskiej. Wyznakowany został fragment szlaku, wybudowano ( przy udziale szwajcarskiego mechanizmu finansowego) trzy stylowe szałasy – w tym jeden przeznaczony do promocji i sprzedaży produktów owczarskich (w tym tradycyjnej wieloletniej bryndzy) drugi i trzeci dla celów wypasu kulturowego – przeznaczony jako schron turystyczny (nawiązujący do tradycji nocowania w szałasach, sięgającej początkami lat 60-tych) .

Rytmowi zwyczajów towarzyszącym wypasowi (redyk, mieszanie owiec, rozchód) towarzyszą inne imprezy kulturalne - warsztaty ginących zawodów (dla Ochotnicy  charakterystyczna była uprawa lnu, wyrób sukna,  lutnictwo, rzeźbiarstwo, wyroby ceramiczne), cykliczne imprezy o charakterze rodzinnym - edukacyjnym : „Spotkanie z Gorcami’, organizowane wspólnie z Gorczańskim Parkiem Narodowym oraz Polskim Towarzystwem Historycznym o/Nowy Targ; obchody rocznicy akcji ratunkowej partyzantów I Pułku Strzelców Podhalańskich AK, dzięki której ocalono 9 lotników amerykańskich, członków załogi Liberatora o imieniu „California Rocket” w grudniu 1944, (wspólnie z Muzeum Armii Krajowej i Muzeum Lotnictwa Polskiego), „Ochotnicka Watra”, Międzynarodowe Spotkania Twórców Ludowych Łuku Karpat –  i  inne .

Centrum odcinka pilotażowego jest Wiejski Ośrodek Kultury, z ekspozycją etnograficzną, historyczną a także lotniczą. Zrealizowany dzięki inicjatywie sołtysa Wsi Ochotnica Górna, Zdzisława Błachuta. Stanowi ono główny punkt obsługi ruchu turystycznego oraz miejsce spotkań, konferencji, wystaw okresowych itp.

W sierpniu 2013 r. na teren Gminy Ochotnica Dolna dotrze międzynarodowy, transhumacyjny Redyk Karpacki. Będzie to zamknięcie pierwszego, wstępnego etapu tworzenia szlaku, zaś trasa przejścia redyku będzie równocześnie wyznaczeniem głównego traktu Szlaku Kultury Wołoskiej w Gorcach.  

Opracowali

- dr inż. arch. Jadwiga Środulska-Wielgus,

- dr inż. arch. Krzysztof Wielgus,

Politechnika Krakowska, Instytut Architektury Krajobrazu; honorowi obywatele Gminy Ochotnica Dolna, wyróżnieni przez Związek Podhalan tytułem „Zasłużonego dla kultury góralskiej”.